Między Kremlem a Teheranem. Dylemat moralny Zachodu

Protesty w Iranie wybuchły w połowie września, do tej pory zginęło w nich prawdopodobnie około ćwierć tysiąca osób, w tym dzieci. Iskrą była śmierć Mahsy Amini, młodej kobiety zatrzymanej przez "Patrol Przewodnictwa Moralnego", która dosyć nonszalancko potraktowała ortodoksyjne wymogi dotyczące zakrywania włosów. Według oficjalnej wersji Amini doświadczyła zawału serca, a następnie śpiączki i - po trzech dniach w szpitalu - zmarła.

Incydent wyprowadził na ulice początkowo młode kobiety, a wkrótce później: olbrzymie rzesze młodych Irańczyków obojga płci. Z czasem do demonstracji zaczęły przyłączać inne grupy, sfrustrowane realiami życia w Iranie: w zachodniej części kraju to irańscy Kurdowie, którym żyje się w Iranie niewiele lepiej niż Kurdom tureckim, w położonym na wschodzie, nieopodal granic z Afganistanem i Pakistanem Zahedanie - to lokalne społeczności oburzone plotkami o gwałcie popełnionym rzekomo przez jednego z tamtejszych policjantów na zatrzymanej nastolatce; w dużych miastach protestują zwolennicy reform i systemowej oraz pozasystemowej opozycji; na ulice wyszli też mieszkańcy biednych dzielnic dużych miast - do niedawna bastionu poparcia dla reżimu - rozgniewani panującą drożyzną i znikającymi subsydiami do rozmaitych produktów; pod koniec października przyłączyli się robotnicy z sektora surowcowego - naftowego i gazowego - którzy od lat utyskiwali na warunki pracy i niskie płace.

Porozumienie odesłane do lamusa

Skala protestów jest zatem bezprecedensowa i choć Zachód dosyć długo zwlekał z reakcją, to po kilku tygodniach nie może odwracać już wzroku. - Niewątpliwie śmierć Amini i protesty, jakie wywołała, miały i mają olbrzymi symboliczny ładunek - podsumował niedawno na stronach "The New Arab" anonimowy europejski dyplomata, pracujący w pakistańskim Islamabadzie. - Trudno zatem mówić dziś o powrocie do negocjacji nuklearnych z Teheranem, gdy w mediach wciąż wybrzmiewa echo tych protestów - dodawał.

To, że rozmowy o porozumieniu nuklearnym zeszły na drugi plan, potwierdził też recznik Departamentu Stanu USA, Ned Price. Jego szef, Sekretarz Stanu Anthony Blinken, spotkał się z delegacją irańskiej opozycji i zapewnił ją o wsparciu Waszyngtonu dla protestujących, swoje poparcie dla Iranek wyraził też prezydent Joe Biden.

Klamka zatem zapadła, choć rozmowy o odnowieniu porozumienia nuklearnego przeciągały się od miesięcy, wstrzymane zarówno przez najważniejszych adwersarzy - Amerykanów i Irańczyków - jak i mocarstwa zaangażowane w ten proces, zwłaszcza Rosjan. Tym ostatnim zależało - przynajmniej formalnie - na tym, by Iran został wyłączony z reżimu sankcji nałożonych na Moskwę po agresji Rosji na Ukrainę.

Ale w szerszym kontekście rosyjskie stanowisko nie sprowadzało się wyłącznie do pozostawienia sobie furtki do handlu i kontaktów z Teheranem. Iran to surowcowa potęga: jego zasoby potwierdzonych złóż gazowych (34 bln m sześc.) ustępują na całym świecie jedynie rosyjskim (47,8 bln m sześc.), rezerwy ropy naftowej to 157,5 mld baryłek, co daje państwu ajatollahów czwartą - a może nawet trzecią - pozycję na świecie pod tym względem.

Dziś ta surowcowa bonanza jest w olbrzymiej mierze skrępowana amerykańskim embargiem. Jedynym liczącym się odbiorcą irańskiej ropy są Chiny. Gdyby porozumienie nuklearne zostało zawarte, irańska ropa i gaz popłynęłyby znacznie szerszymi strumieniami. Zbijając zapewne ceny obu surowców, co przyniosłoby zarazem ulgę zachodnim odbiorcom, jak i zwęziło strumyk pieniędzy płynący do Kremla.

Scenariusze: jasny i mroczny

Oczywiście, można założyć, że ostatecznie zrealizuje się scenariusz zakładający zwycięstwo demonstracji i obalenie reżimu - albo przynajmniej twardogłowej frakcji, która od ubiegłego roku sprawuje bezpośrednie rządy, oraz Najwyższego Przywódcy, sędziwego i podobno mocno już schorowanego ajatollaha Alego Chamenei. Ale kto i na jakich warunkach przejąłby wówczas władzę? Jak chciałby ułożyć stosunki z Zachodem? Ile czasu potrzebowałby na przejęcie sterów, jeśli chodzi o proces negocjacji nuklearnych oraz eksploatacji i eksportu surowców? Można zakładać, że nie stałoby się to ani z dnia na dzień, ani nawet z miesiąca na miesiąc.

Niestety, bardziej realny jest scenariusz sprowadzający się do tego, że reżim zdławi w końcu protesty: tak stało się już kilkakrotnie w ciągu ostatniej dekady. Protestujący - poza wspólnie dzielonym gniewem i euforią, gdy w starciach górują nad siłami bezpieczeństwa - generalnie nie mają wspólnego programu, określonych przywódców, a ich postulaty można sprowadzić do krótkiej listy: znieść obostrzenia dotyczące ubioru, przywrócić niskie ceny, podnieść płace, a Najwyższy Przywódca i jego kamaryla ma odejść. Spontaniczny sojusz rozmaitych sił i grup społecznych może się stosunkowo łatwo rozpaść.

W obu przypadkach konsekwencje tych scenariuszy będą korzystne dla Kremla: niewątpliwie nowe władze prędko nie wróciłyby do stołu negocjacji z Amerykanami, nie jest zresztą powiedziane, że byłyby one bardziej prozachodnie niż obecne. To daje Moskwie cenny czas liczony w miesiącach, albo i latach. A w scenariuszu spacyfikowania protestów trudno też sobie wyobrazić, by po obecnych wyrazach poparcia dla protestujących ekipa, która brutalnie rozpędziłaby demonstracje, następnego dnia czy tygodnia usiadła z powrotem do negocjacji, jakby nigdy nic się nie stało.

Bolączki surowcowego mocarstwa

Do tego dochodzi jeszcze jeden czynnik, o którym dyskutują najczęściej tylko eksperci z branży energetycznej: każdy kolejny miesiąc pogłębia zapaść irańskiego sektora energetycznego.