Pytania o górnictwo przyszłości

Zmiany w kształcie polskiego przemysłu – szczególnie górnictwa i energetyki – są nieuniknione. Pytanie tylko, jak je przeprowadzać tak, by były jak najmniej odczuwalne dla lokalnej społeczności.

Zmiany wczoraj i dziś

O tym, jak przekształcać odchodzące w wyniku działania globalnych trendów gałęzie przemysłu tradycyjnego, szczególnie na przykładzie górnictwa węgla kamiennego, jak przeprowadzać takie zmiany w sposób jak najmniej odczuwalny społecznie, dyskutowali eksperci podczas debaty „Sprawiedliwa transformacja. Doświadczenia międzynarodowe, wskazówki dla krajów rozwijających się”, która odbyła się w redakcji „Rzeczpospolitej”.

– Na pewno istnieje przekonanie, że restrukturyzacja górnictwa wiąże się z wysokimi kosztami dla społeczności lokalnych. To jest w dużej mierze dziedzictwo lat 90. – ocenił Piotr Lewandowski, prezes Instytutu Badań Strukturalnych.

– Trzeba pamiętać o tym, że wtedy spadało zatrudnienie i zamykano zakłady nie tylko w górnictwie, ale też we wszystkich innych gałęziach przemysłu. I generalnie ten skutek transformacji nieefektywnego systemu, który odziedziczyliśmy po gospodarce planowanej centralnie, był dużo bardziej negatywny, niż gdyby sobie wyobrazić restrukturyzację samego górnictwa w kontekście już zbudowanego kapitalizmu. Teraz, kiedy mamy inne branże, które można uznać za silniki lokalnego rozwoju, kiedy mamy rosnący popyt na pracę w innych sektorach, to te efekty zmian są dużo mniej odczuwalne społecznie – dodał Piotr Lewandowski.

Adobe Stock

energia.rp.pl

– Druga kwestia, która jest dziś inna w stosunku do tamtych realiów, to to, że generalnie ludzie, którzy pracują w górnictwie, mają wyższy poziom kompetencji, niż to było w latach 90. Wówczas gros tych ludzi wykonywało prace bardzo proste, więc kiedy upadały inne gałęzie przemysłu, oferujące proste prace, nie było dla nich zatrudnienia – kontynuował prezes Instytutu Badań Strukturalnych.

– Teraz Śląsk jako bądź co bądź główne zagłębie przemysłowe Polski ma jeszcze inne inne branże, które ciągle potrzebują pracowników na niższym i średnim poziomie kwalifikacji. I ze względu na zmiany demograficzne mają one problemy ze znalezieniem pracowników. To wybrzmiewa choćby w rozmowach z przedstawicielami przemysłu samochodowego. Ta branża ciągle ma problem ze znalezieniem ludzi młodych, a jest jedną z najbardziej innowacyjnych w Polsce, jeśli chodzi o politykę dotyczącą na przykład wydłużania karier zawodowych. Dla tej branży przejęcie części ludzi z górnictwa byłoby dobrą opcją, nawet jeśli pojawiłyby się tu koszty związane z przeszkoleniem – podkreślił Piotr Lewandowski.

Discarded coal sits heaped outside the Murcki mine in the Silesia region city of Katowice, Poland/Bloomberg

energia.rp.pl

Wskazał na jeszcze jeden aspekt tej sprawy. – Najbliższych 15–20 lat to jest szansa dla Polski na dokonanie transformacji sprawiedliwej, także dzięki temu, że mamy ciągle duże zatrudnienie w przemyśle przy mniejszym stopniu automatyzacji niż w innych krajach. To się będzie zmieniać, ale dziś tak jest. Takiej transformacji, w której niekoniecznie w tym samym mieście, ale w tym samym regionie, na Śląsku, są miejsca pracy, które relatywnie łatwo mogłyby przejąć pracowników z górnictwa. Te miejsca pracy są też dość atrakcyjne – mówił prezes Instytutu Badań Strukturalnych.

– Przeprowadziliśmy ostatnio badania ankietowe górników, pytając, jaki rodzaj pracy byliby gotowi podjąć i czy czują, że mają do tego kompetencje. I w pierwszej kolejności wskazywali pracę w przemyśle samochodowym. W drugiej kolejności budownictwo, potem transport. Jaki tu jest haczyk i wyzwanie dla polityki publicznej? Górnicy, których ankietowaliśmy, byliby w stanie zaakceptować obniżkę wynagrodzenia rzędu 250 zł. Ale różnica między tym, co zarabiają, a płacami w przemyśle samochodowym czy budownictwie jest dużo większa, bardziej rzędu 2 tys. zł. I to jest wyzwanie dla dialogu społecznego: jak można zasypać lukę między tymi oczekiwaniami a realiami rynkowymi w innych branżach – wskazywał Piotr Lewandowski.

Vapor escapes from chimneys and cooling towers at the lignite coal-fired power plant operated by PGE Elektrownia Belchatow SA near Belchatow, Poland/Bloomberg

energia.rp.pl

Nowe wyzwania

O licznych wyzwaniach związanych z nieuchronnymi zmianami zachodzącymi w przemyśle mówił Marcin Roszkowski, prezes Instytutu Jagiellońskiego.

– Unijne regulacje w sprawie klimatu mają miejsce od 15–20 lat. W te procesy jest zaangażowanych kilka rządów. A efekty negocjacji w poprzek zdecydowanej większości państw UE nie są najlepsze. Bo mamy pakt zimowy, reformę ETS, różne elementy, które będą obciążać sektor wytwarzania oparty na węglu kamiennym – pochodną jest kondycja sektora wydobywczego. Zatem regulacje to jest pierwsza rzecz, która bardzo mocno się zmieniła, a polscy politycy przez ostatnie 15–20 lat jakby nie dostrzegali – wskazywał Marcin Roszkowski.

– Część działań była działaniami opóźniającymi z powodów biznesowych. Na przykład dopiero dziś technologie odnawialne po uwzględnieniu kosztów środowiskowych generacji węglowej są tańsze niż energetyka konwencjonalna. Zatem technologie to druga rzecz, która się bardzo zmieniła. A trzecia rzecz, niezwykle istotna, jest taka, że z inżynieryjnego punktu widzenia nie możemy dziś czy jutro zbudować sektora, który byłby w 100 proc. oparty na źródłach odnawialnych. Bo nie mamy np. jeszcze technologii magazynowania czy bilansowania systemu w taki sposób, by po prostu nie zabić całej gospodarki – dodał.

Jego zdaniem ważne jest zatem to, co Polska robi w sektorze gazowym, dywersyfikując kierunki dostaw, by jak najwięcej surowca trafiało do nas z kierunku innego niż rosyjski.

– Mimo że politycy partii rządzącej o tym nie mówią, to będzie więcej gazu zużywane w ciepłownictwie, w elektroenergetyce. Zatem budowanie alternatywy w stosunku do kierunku rosyjskiego, jeśli chodzi o gaz, jest działaniem przyspieszającym transformację energetyczną Polski. Bo instalacje, jak projektowana Dolna Odra, Ostrołęka C czy elektrociepłownie, to będą instalacje na inne paliwo niż węglowe – stwierdził prezes Instytutu Jagiellońskiego.

Conveyor systems transport lignite, also known as brown coal, from the pit floor to the power plant during digging operations at the open pit mine operated by PGE Elektrownia Belchatow SA near Belchatow, Poland/Bloomberg

energia.rp.pl

Jako czwarte wyzwanie wymienił zmianę wielkości wydobycia węgla.

– Sektor ma strukturalny problem. Wydobycie węgla kamiennego spada o ok. 40–45 proc. co dekadę. W I półroczu 2019 roku spadło o kolejne 3–3,5 proc. rok do roku. Więc fizycznie w ramach tych 21 kopalń węgla kamiennego energetycznego, które mamy, jest techniczny problem, bo tego węgla tam po prostu nie ma. Zatem import rzeczywiście kształtuje się na poziomie prawie 20 mln ton, z czego ok. 13 mln ton jest z Rosji – mówił Marcin Roszkowski.

– Efekt jest taki, że nie zmniejszamy zapotrzebowania na węgiel kamienny w elektroenergetyce czy ciepłownictwie, a mamy coraz mniej węgla. A mówimy o połowie naszego miksu. Natomiast kolejne 30 proc. to jest węgiel brunatny, który ma kolejny problem, nawet większy, bo po prostu fizycznie się kończy. I z punktu widzenia energetyki to są krótkie perspektywy: w połowie lat 30. będzie problem z węglem w Bełchatowie – a wytwarza on dziś ok. 20 proc. energii w Polsce. W Turowie to będzie połowa lat 40. – ostrzegał prezes Instytutu Jagiellońskiego.

Jak wskazał, problemy energetyki wiążą się też z kwestią właściwej komunikacji ze społeczeństwem. Sprawa ta jego zdaniem kulała przez ostatnie 20 lat, a dziś ta sytuacja musi się zmienić.

Transformacja sprawiedliwa, czyli jaka

Na właściwe rozumienie zagadnienia sprawiedliwej transformacji zwróciła z kolei uwagę Marta Anczewska, specjalistka ds. polityki klimatyczno-energetycznej z WWF Polska.

– Bardzo widoczne jest obecnie dla mnie, jak mieszają się i pokrywają ze sobą dwie definicje, czyli sprawiedliwej transformacji i sprawiedliwej transformacji energetycznej. Ta druga pojawiła się stosunkowo niedawno w stanowisku naszego kraju, także w negocjacjach w Unii Europejskiej dotyczących nowej perspektywy budżetowej. Sprawiedliwa transformacja, jak my ją rozumiemy i jak rozumieją ją związki zawodowe, to taka, która w wyniku znikania pewnego przemysłu zapewni, że ludzie, którzy stracą zatrudnienie, będą mieli nowe miejsca pracy z równie atrakcyjnymi warunkami finansowymi. Po angielsku używa się określenia „decent jobs” – mówiła Marta Anczewska.

– Chodzi o to, aby przeprowadzić ten proces w taki sposób, żeby ludzie od początku wiedzieli, że ta zmiana nie oznacza końca ich świata, że mają przyszłość, która może być atrakcyjna. Żeby dać nadzieję i nie powodować załamania sytuacji społecznej w danym regionie. W Polsce akurat używamy tego pojęcia w odniesieniu do regionów górniczych. Zresztą w Europie też toczą się dyskusje na ten temat, mamy w Unii Europejskiej 40 regionów górniczych – dodała.

Mineworkers return head lamps and safety equipment at the end of the shift at the Krupinski coal mine, in Suszec, Poland/Bloomberg

energia.rp.pl

– Natomiast to określenie może być też stosowane do innych tzw. brudnych przemysłów, których czas się kończy. Więc dla mnie bardzo istotne jest, by nie mylić dwóch pojęć: sprawiedliwej transformacji regionów górniczych i transformacji energetycznej – która czeka Polskę, która będzie ogromnym wyzwaniem i jest przedmiotem negocjacji w Unii Europejskiej. Nasz rząd zawetował strategię net-zero 2050 – czyli pewien kierunek, który chce zadeklarować Wspólnota – mówiąc, że nie jest jeszcze gotowy i kładąc na stół temat transformacji energetycznej, która musi się u nas wydarzyć, rozpoczynając jednocześnie dyskusję nad tym, ile będzie ona kosztować. Natomiast wkładanie tam przymiotnika „sprawiedliwa” moim zdaniem jest troszeczkę nieporozumieniem bądź manipulacją polityczną. Bo ta sprawiedliwość, o której my myślimy, odnosi się do ludzi, do mieszkańców gmin górniczych i tego, żeby ktoś o nich zadbał, żeby były dla nich specjalne programy, osłony socjalne, długoterminowa wizja, bez której nie da się wzbudzić zaufania i przeprowadzić zmian w sposób spokojny. Natomiast ten drugi projekt, ta druga dyskusja, dotyczy tak naprawdę tego, ile Polska dostaje wsparcia albo pomocy publicznej na zmianę całego naszego miksu energetycznego – akcentowała przedstawicielka WWF Polska.

Ze śląskiej perspektywy

Patryk Białas, radny Katowic, Stowarzyszenie BoMiasto, opisywał nastroje, oczekiwania, ale też konkretne problemy istniejące na Śląsku.

– Z racji tego, czym się zajmuję, bardzo dużo pracuję z ludźmi, z mieszkańcami, także w dzielnicach pogórniczych. I coraz bardziej spotykam się z problemami, ale też wyzwaniami i oczekiwaniami, jakie mają. Śląsk i Katowice bardzo się zmieniły również za mojego życia. Pamiętam w Katowicach jeszcze kilka kopalń, które już dzisiaj są zamknięte. Pamiętam, że w miejscu, gdzie była kopalnia Katowice, dzisiaj jest Muzeum Śląskie. Nieczynna jest już też kopalnia Kleofas – opowiadał Patryk Białas. – Tam jest bardzo duży problem społeczny, co zrobić po pierwsze z zabudowaniami, po drugie, z gigantycznym terenem, po trzecie, co zrobić z całymi osiedlami, które powstały wokół kopalni. Kiedyś były one finansowane przez zakłady pracy, a dzisiaj są niejako w przechowalni. Ludzie tam dalej mieszkają, ale infrastruktura niszczeje, pękają dachy, do mieszkań leje się woda i nie ma inwestora, który by pozwolił tym ludziom żyć w normalnych warunkach. Spółka, która w jakimś stopniu zarządza tą nieruchomością, rozkłada ręce, bo nie jest nastawiona na rozwój tej infrastruktury, więc nie ma zamiaru tam inwestować. Są więc i takie przypadki dosyć trudne życiowo – mówił Patryk Białas.

Z drugiej strony zwrócił uwagę na nowe możliwości, jakie się pojawiły na Śląsku w związku z transformacją regionu.

– Na co dzień zawodowo pracuję w Parku Naukowo-Technologicznym Euro Centrum. Kieruję obserwatorium technologicznym, gdzie analizujemy rynek, szczególnie odnawialnych źródeł energii. I okazuje się, że 30 proc. rynku kolektorów słonecznych w Polsce należy do Śląska. To tu są firmy, które produkują kolektory słoneczne. Więc jest tu bardzo duży potencjał – podkreślał radny Katowic.

Najszybsza na świecie restrukturyzacja

Poważna transformacja górnictwa węgla kamiennego w Polsce na wielką skalę odbyła się dwie dekady temu, za rządu Jerzego Buzka. Wówczas zamknięto 23 kopalnie, dobrowolnie odeszło z pracy ponad 100 tys. górników. Wicepremierem i ministrem gospodarki, który przygotował plan zmian w tym sektorze, był wówczas Janusz Steinhoff, dziś przewodniczący Rady Krajowej Izby Gospodarczej (KIG).