Krajowy Plan Odbudowy nie do poprawy, ale do istotnej zmiany

Każde wystąpienie nasycone było troską o lepsze jutro. Dotyczyły one pomysłów budowania społeczeństwa i gospodarki odpornej na kryzysy (obecne i nadchodzące), a także myślenia o interesie przyszłych pokoleń, czyli przeciwdziałaniu zmianie klimatu i dbaniu o środowisko przyrodnicze. To ogromny społeczny kapitał pomysłów, uwag czy sugestii. Do tego znaczną ilość uwag złożono poprzez Internet. Rodzi się pytanie: jak rząd ma zamiar wykorzystać tak znaczny dorobek płynący z wysłuchań i składanych uwag? Czy jest wola zmiany KPO? Czy tylko jego uzupełnienia? Czy też jednie dokonania kosmetycznych poprawek, zasłaniając się czasem jaki został do złożenia KPO, czyli niecały miesiąc? Oczywiście można stwierdzić, że taki proces powinien odbyć się na początku drogi tworzenia KPO, czyli jakieś 6-8 miesięcy temu. Ale dzisiaj najważniejszym jest przygotowanie na tyle dobrego dokumentu aby służył, dzisiaj i w przyszłości, naszemu krajowi z pożytkiem.

Kluczowym przesłaniem płynącym z tych wysłuchań jest, że KPO nie może być zbiorem proponowanych przedsięwzięć „wrzucanych” przez te czy inne grupy interesu, nie może być nastawiony jedynie na twarde inwestycje. KPO powinien być zbiorem reform budujących zrównoważoną przyszłość – gospodarczo, społecznie i przyrodniczo. Tymczasem zdecydowanie słabo dostrzegalny jest w dokumencie interes człowieka i środowiska przyrodniczego. Budowanie kapitału społecznego i dbanie o kapitał przyrodniczy powinno być istotą transformacji. Twarde inwestycje mogą to budowanie wzmacniać, ale nie powinny być w centrum uwagi KPO. Bez takiego jego przeformułowania nie spełni on swojego podstawowego zadania.

Tematyka KPO jest bardzo szeroka jednak dwa zagadnienia zostały uznane przez Komisję Europejską za kluczowe tzn. kwestie dotyczące zrównoważonej transformacji klimatycznej i cyfrowej. Na pierwszą z nich należy przeznaczy minimum 37% środków, a na drugą 20%. Jednocześnie działania proponowane w KPO nie mogą powodować istotnych szkód w środowisku,  mianowicie:

a. znacznych emisji gazów cieplarnianych;

b. znacznych szkód w zrównoważonym użytkowaniu i ochronie zasobów wodnych oraz morskich;

c. wyrządzać znacznej szkody gospodarce o obiegu zamkniętym;

d. znacznego wzrostu emisji zanieczyszczeń do powietrza, wody lub ziemi;

f. znacznej szkody w ochronie oraz odtwarzaniu bioróżnorodności i ekosystemów.

Zatrważające jest to, że z góry przyjęto założenie, że wszystkie reformy i inwestycje, które są proponowane w KPO nie czynią istotnych szkód w środowisku, w tym  przyrodzie. Narzędziem, które pozwoliłoby na dostrzeżenie poważnych zagrożeń dla środowiska i zdrowia ludzi powinno być przeprowadzenie procedury strategicznej oceny oddziaływania na środowisko (SOOŚ) zgodnie z prawodawstwem polskim i UE. Bez takiej oceny KPO został przygotowany niezgodnie z prawem. Przygotowana prognoza oddziaływania na środowisko stanowić powinna przedmiot konsultacji łącznie z projektem KPO.

 Czego w KPO brak, a powinno się znaleźć?

Aby KPO był zgodny z wymogami stawianym tego rodzaju dokumentom, jak i służył odbudowie oraz wzmocnieniu naszego kraju, w opinii organizacji ekologicznych i innych społecznych, niezbędne jest dokonacie jego zmiany. W szczególności uwzględnić należy następujące kwestie:

a. Jasno określić reformy oraz podejmowane działania, służące ograniczeniu emisji gazów cieplarnianych tak, aby być w zgodzie z przyjętymi zobowiązaniami w ramach UE tj. aby doprowadzić do ich redukcji o 55% w roku 2030 w stosunku roku 1990 oraz uzyskania neutralności klimatycznej w roku 2050. Jednak wizja zmian mogłaby być zarysowana ambitniej – neutralność klimatyczna już w roku 2040, a 65% redukcji gazów cieplarnianych do 2030, co jest zgodne ze wskazaniami nauki i daje nam większe szanse na uniknięcie katastrofy klimatycznej.

b. Dokonać zmiany podejścia do zagadnień zdrowia publicznego koncentrując się na przyczynach, a nie tylko na skutkach. Niezbędna staje się jego integracja z transformacją energetyczną (całkowita eliminacja smogu i ubóstwa energetycznego przy wyeliminowaniu kotłów zasilanych paliwami kopalnymi/stałymi), zrównoważoną mobilnością (ograniczanie potrzeb transportowych, elektryczny transport publiczny, podróżowanie rowerem i pieszo) oraz wytwarzaniem materiałów i żywności z korzyścią dla zdrowia i środowiska przyrodniczego .

c. Wprowadzić zasadniczą zmianę modelu energetyki, ku budowaniu bezpieczeństwa energetycznego od dołu, jako sumy lokalnych bezpieczeństw (lokalne hybrydowe systemy energetyczne) z ważną rolą rozproszonej energetyki obywatelskiej i szeroko rozumianego ruchu prosumenckiego. Podania terminu odejścia Polski od węgla i przestania traktowania gazu ziemnego jako paliwa przejściowego. Kluczowym programem gospodarczym dla Polski w powiązaniu z transformacją cyfrową powinno stać się szerokie i szybkie wdrażanie zasady: efektywność energetyczna przede wszystkim (budowa mocy w drugiej kolejności) oraz dążenie do zaspokojenia potrzeb energetycznych w 100% przez źródła odnawialne wspomagane magazynami energii oraz zaczątkami technologii wodorowych (tzw.: zielony wodór). KPO powinien stanowić pakiet reform zmierzających do odblokowania potencjału energetyki odnawialnej, zwłaszcza rozproszonej energetyki obywatelskiej, zachęcając do rozwoju spółdzielni energetycznych.

d. Przyjąć jako punkt wyjścia w formułowaniu tematyki transportowej zarządzanie popytem, czyli ograniczanie potrzeb w powiązaniu z transformacją cyfrową, jak i reformą miejscowego planowania przestrzennego w kierunku tworzenia ładu przestrzennego, pozwalającego na budowanie struktur przestrzennych o niskim zapotrzebowaniu na transport. Widzenie rozwoju transportu publicznego, to przede wszystkim wspieranie rozwiązań lokalnych i regionalnych takich jak kolej, tramwaj, metro czy zeroemisyjny transport autobusowy i trolejbusowy. Zdecydowanie wymaga dostrzeżenia ważnej roli transportu rowerowego jak i pieszego (aktywna mobilność). Łącznie dążąc do tworzenia łańcuchów eko-mobilności.

e. Wykorzystać KPO do zasadniczego wzmocnienia ochrony/odtwarzania bioróżnorodności (np. renaturalizacja rzek) w tym dokonania reformy planowania przestrzennego w kierunku ochrony i wzmocnienia usług ekosystemów (ład przyrodniczy) oraz znaczącej poprawy zarządzania obszarami Natura 2000. Jednym z ważnych kierunków, którego brak w KPO jest promowanie rozwiązań typu nature-based, czyli opartych na przyrodzie i jej naturalnych mechanizmach. Szczególnie należy zadbać o zagrożone zanikaniem siedliska i korytarze ekologiczne oraz o ograniczenie nadmiernej eksploatacji zasobów przyrodniczych. W tym kontekście koniecznym jest wzmocnienie systemów przyrodniczych służących adaptacji do zmiany klimatu oraz odejście od rozwiązań technokratycznych (budowle hydrotechniczne) zapobiegających suszy na rzecz ww. rozwiązań opartych na przyrodzie prowadzących do spowalniania spływu wody, naturalnej retencji itp. Wzmocnienia wymaga także zastosowanie infrastruktury błękitno-zielonej w dużych miastach.

f. Wprowadzić znaczne szersze rozumienie gospodarki obiegu zamkniętego, tworząc podstawy formalno-prawne zachęcające do rozwijania nowych modeli biznesowych służących zaspakajaniu satysfakcji klientów, a nie sprzedaży produktów czy usług. Niezbędne są reformy przedłużające wykorzystanie wytworzonych produktów np. w postaci drugiego życia produktów czy gospodarki współdzielenia. Budowanie zachęt do powoływania, z wykorzystaniem transformacji cyfrowej, klastrów gospodarki obiegu zamkniętego integrujących przede wszystkim w ujęciu geograficznym przedsiębiorstwa ze światem nauki, interesariuszami publicznymi oraz drobnymi firmami i start-upami. W koncepcji gospodarki obiegu zamkniętego nie mieszczą się spalarnie odpadów komunalnych, dlatego należy z nich zrezygnować, także z powodu negatywnego wpływu na klimat i środowisko.

g. Wprowadzenie tematyki rolnictwa i gospodarki żywnościowej w kontekście potrzeb związanych z ochroną klimatu jak dostosowanie rolnictwa poprzez: wycofywanie produkcji z gleb organicznych, tworzenie spółdzielni wyposażających w sprzęt, wprowadzenie systemu płatności za świadczenie przez rolników usług ekosystemowych/proklimatycznych, a także stworzenie rozwiązań prawnych i zachęt do odchodzenia od mięsa (transformacja hodowli), lokalność zaopatrzenia czy przeciwdziałanie marnotrawstwu.