Krajowy Plan Odbudowy nie do poprawy, ale do istotnej zmiany

W marcu br. odbyło się szereg wysłuchań dotyczących Krajowego Planu Odbudowy (KPO) obejmujących gospodarkę, zdrowie, cyfryzację, energetykę i transport. Wzięło w nich udział setki osób reprezentujących społeczeństwo obywatelskie. Organizacje samorządowe, przedstawiciele biznesu, organizacje zajmujące się kwestiami społecznymi i ekologicznymi, jak i także przedstawiciele rządu centralnego, regionalnego i lokalnego oraz zwykli obywatele. Taka forma partycypacji spotkała się z bardzo przychylnym przyjęciem mimo trudności natury technicznej, które udało się sprawnie pokonać. Gratulacje dla organizatorów oraz administracji rządowej za ten eksperyment.

Publikacja: 07.04.2021 20:13

Krajowy Plan Odbudowy nie do poprawy, ale do istotnej zmiany

Foto: Adobe Stock

Każde wystąpienie nasycone było troską o lepsze jutro. Dotyczyły one pomysłów budowania społeczeństwa i gospodarki odpornej na kryzysy (obecne i nadchodzące), a także myślenia o interesie przyszłych pokoleń, czyli przeciwdziałaniu zmianie klimatu i dbaniu o środowisko przyrodnicze. To ogromny społeczny kapitał pomysłów, uwag czy sugestii. Do tego znaczną ilość uwag złożono poprzez Internet. Rodzi się pytanie: jak rząd ma zamiar wykorzystać tak znaczny dorobek płynący z wysłuchań i składanych uwag? Czy jest wola zmiany KPO? Czy tylko jego uzupełnienia? Czy też jednie dokonania kosmetycznych poprawek, zasłaniając się czasem jaki został do złożenia KPO, czyli niecały miesiąc? Oczywiście można stwierdzić, że taki proces powinien odbyć się na początku drogi tworzenia KPO, czyli jakieś 6-8 miesięcy temu. Ale dzisiaj najważniejszym jest przygotowanie na tyle dobrego dokumentu aby służył, dzisiaj i w przyszłości, naszemu krajowi z pożytkiem.

Kluczowym przesłaniem płynącym z tych wysłuchań jest, że KPO nie może być zbiorem proponowanych przedsięwzięć „wrzucanych” przez te czy inne grupy interesu, nie może być nastawiony jedynie na twarde inwestycje. KPO powinien być zbiorem reform budujących zrównoważoną przyszłość – gospodarczo, społecznie i przyrodniczo. Tymczasem zdecydowanie słabo dostrzegalny jest w dokumencie interes człowieka i środowiska przyrodniczego. Budowanie kapitału społecznego i dbanie o kapitał przyrodniczy powinno być istotą transformacji. Twarde inwestycje mogą to budowanie wzmacniać, ale nie powinny być w centrum uwagi KPO. Bez takiego jego przeformułowania nie spełni on swojego podstawowego zadania.

Tematyka KPO jest bardzo szeroka jednak dwa zagadnienia zostały uznane przez Komisję Europejską za kluczowe tzn. kwestie dotyczące zrównoważonej transformacji klimatycznej i cyfrowej. Na pierwszą z nich należy przeznaczy minimum 37% środków, a na drugą 20%. Jednocześnie działania proponowane w KPO nie mogą powodować istotnych szkód w środowisku,  mianowicie:

a. znacznych emisji gazów cieplarnianych;

b. znacznych szkód w zrównoważonym użytkowaniu i ochronie zasobów wodnych oraz morskich;

c. wyrządzać znacznej szkody gospodarce o obiegu zamkniętym;

d. znacznego wzrostu emisji zanieczyszczeń do powietrza, wody lub ziemi;

f. znacznej szkody w ochronie oraz odtwarzaniu bioróżnorodności i ekosystemów.

Zatrważające jest to, że z góry przyjęto założenie, że wszystkie reformy i inwestycje, które są proponowane w KPO nie czynią istotnych szkód w środowisku, w tym  przyrodzie. Narzędziem, które pozwoliłoby na dostrzeżenie poważnych zagrożeń dla środowiska i zdrowia ludzi powinno być przeprowadzenie procedury strategicznej oceny oddziaływania na środowisko (SOOŚ) zgodnie z prawodawstwem polskim i UE. Bez takiej oceny KPO został przygotowany niezgodnie z prawem. Przygotowana prognoza oddziaływania na środowisko stanowić powinna przedmiot konsultacji łącznie z projektem KPO.

 Czego w KPO brak, a powinno się znaleźć?

Aby KPO był zgodny z wymogami stawianym tego rodzaju dokumentom, jak i służył odbudowie oraz wzmocnieniu naszego kraju, w opinii organizacji ekologicznych i innych społecznych, niezbędne jest dokonacie jego zmiany. W szczególności uwzględnić należy następujące kwestie:

a. Jasno określić reformy oraz podejmowane działania, służące ograniczeniu emisji gazów cieplarnianych tak, aby być w zgodzie z przyjętymi zobowiązaniami w ramach UE tj. aby doprowadzić do ich redukcji o 55% w roku 2030 w stosunku roku 1990 oraz uzyskania neutralności klimatycznej w roku 2050. Jednak wizja zmian mogłaby być zarysowana ambitniej – neutralność klimatyczna już w roku 2040, a 65% redukcji gazów cieplarnianych do 2030, co jest zgodne ze wskazaniami nauki i daje nam większe szanse na uniknięcie katastrofy klimatycznej.

b. Dokonać zmiany podejścia do zagadnień zdrowia publicznego koncentrując się na przyczynach, a nie tylko na skutkach. Niezbędna staje się jego integracja z transformacją energetyczną (całkowita eliminacja smogu i ubóstwa energetycznego przy wyeliminowaniu kotłów zasilanych paliwami kopalnymi/stałymi), zrównoważoną mobilnością (ograniczanie potrzeb transportowych, elektryczny transport publiczny, podróżowanie rowerem i pieszo) oraz wytwarzaniem materiałów i żywności z korzyścią dla zdrowia i środowiska przyrodniczego .

c. Wprowadzić zasadniczą zmianę modelu energetyki, ku budowaniu bezpieczeństwa energetycznego od dołu, jako sumy lokalnych bezpieczeństw (lokalne hybrydowe systemy energetyczne) z ważną rolą rozproszonej energetyki obywatelskiej i szeroko rozumianego ruchu prosumenckiego. Podania terminu odejścia Polski od węgla i przestania traktowania gazu ziemnego jako paliwa przejściowego. Kluczowym programem gospodarczym dla Polski w powiązaniu z transformacją cyfrową powinno stać się szerokie i szybkie wdrażanie zasady: efektywność energetyczna przede wszystkim (budowa mocy w drugiej kolejności) oraz dążenie do zaspokojenia potrzeb energetycznych w 100% przez źródła odnawialne wspomagane magazynami energii oraz zaczątkami technologii wodorowych (tzw.: zielony wodór). KPO powinien stanowić pakiet reform zmierzających do odblokowania potencjału energetyki odnawialnej, zwłaszcza rozproszonej energetyki obywatelskiej, zachęcając do rozwoju spółdzielni energetycznych.

d. Przyjąć jako punkt wyjścia w formułowaniu tematyki transportowej zarządzanie popytem, czyli ograniczanie potrzeb w powiązaniu z transformacją cyfrową, jak i reformą miejscowego planowania przestrzennego w kierunku tworzenia ładu przestrzennego, pozwalającego na budowanie struktur przestrzennych o niskim zapotrzebowaniu na transport. Widzenie rozwoju transportu publicznego, to przede wszystkim wspieranie rozwiązań lokalnych i regionalnych takich jak kolej, tramwaj, metro czy zeroemisyjny transport autobusowy i trolejbusowy. Zdecydowanie wymaga dostrzeżenia ważnej roli transportu rowerowego jak i pieszego (aktywna mobilność). Łącznie dążąc do tworzenia łańcuchów eko-mobilności.

e. Wykorzystać KPO do zasadniczego wzmocnienia ochrony/odtwarzania bioróżnorodności (np. renaturalizacja rzek) w tym dokonania reformy planowania przestrzennego w kierunku ochrony i wzmocnienia usług ekosystemów (ład przyrodniczy) oraz znaczącej poprawy zarządzania obszarami Natura 2000. Jednym z ważnych kierunków, którego brak w KPO jest promowanie rozwiązań typu nature-based, czyli opartych na przyrodzie i jej naturalnych mechanizmach. Szczególnie należy zadbać o zagrożone zanikaniem siedliska i korytarze ekologiczne oraz o ograniczenie nadmiernej eksploatacji zasobów przyrodniczych. W tym kontekście koniecznym jest wzmocnienie systemów przyrodniczych służących adaptacji do zmiany klimatu oraz odejście od rozwiązań technokratycznych (budowle hydrotechniczne) zapobiegających suszy na rzecz ww. rozwiązań opartych na przyrodzie prowadzących do spowalniania spływu wody, naturalnej retencji itp. Wzmocnienia wymaga także zastosowanie infrastruktury błękitno-zielonej w dużych miastach.

f. Wprowadzić znaczne szersze rozumienie gospodarki obiegu zamkniętego, tworząc podstawy formalno-prawne zachęcające do rozwijania nowych modeli biznesowych służących zaspakajaniu satysfakcji klientów, a nie sprzedaży produktów czy usług. Niezbędne są reformy przedłużające wykorzystanie wytworzonych produktów np. w postaci drugiego życia produktów czy gospodarki współdzielenia. Budowanie zachęt do powoływania, z wykorzystaniem transformacji cyfrowej, klastrów gospodarki obiegu zamkniętego integrujących przede wszystkim w ujęciu geograficznym przedsiębiorstwa ze światem nauki, interesariuszami publicznymi oraz drobnymi firmami i start-upami. W koncepcji gospodarki obiegu zamkniętego nie mieszczą się spalarnie odpadów komunalnych, dlatego należy z nich zrezygnować, także z powodu negatywnego wpływu na klimat i środowisko.

g. Wprowadzenie tematyki rolnictwa i gospodarki żywnościowej w kontekście potrzeb związanych z ochroną klimatu jak dostosowanie rolnictwa poprzez: wycofywanie produkcji z gleb organicznych, tworzenie spółdzielni wyposażających w sprzęt, wprowadzenie systemu płatności za świadczenie przez rolników usług ekosystemowych/proklimatycznych, a także stworzenie rozwiązań prawnych i zachęt do odchodzenia od mięsa (transformacja hodowli), lokalność zaopatrzenia czy przeciwdziałanie marnotrawstwu.

h. Odejście od planowania przestrzennego rozumianego jedynie jako podstawy pod nowe inwestycje na rzecz dostrzegania miejscowych planów przestrzennych jako narzędzi kształtowania ładu przestrzennego, obejmującego ład przyrodniczy, społeczny gospodarczy. Natomiast wykorzystanie KPO do przeprowadzenia reformy podstaw prawnych oraz kształtowania praktyki planistycznej w nawiązaniu do koncepcji ładu przestrzennego, a nie wykonywania samych planów. Wyjątkami mogą być rozwiązania pilotażowe pokazujące jak powinien przebiegać proces planistyczny z szerokim udziałem społecznym, czy też jakie treści powinny znaleźć się w planie. Pilotaż powinien być przedmiotem weryfikacji założeń reformy i promocji dobrych praktyk w nim zrealizowanych.

W nawiązaniu do proponowanych zmian dokonać należy weryfikacji skali finasowania poszczególnych elementów KPO a także zaproponować przeprowadzenie szerokiej kampanii informacyjno-edukacyjnej uświadamiającej dlaczego tego typu rozwiązania są konieczne. Powinna ona być także zachętą do zgłaszania wniosków na dofinasowanie konkretnych przedsięwzięć. Dominującą strategią określoną pod koniec 2019 roku dla UE jest Europejski Zielony Ład. W nawiązaniu do niego niezbędnym jest wyposażanie KPO w zestaw wskaźników ilościowych (np. redukcja emisji gazów cieplarnianych) pozwalających na monitorowanie na ile jego realizacja przyczynia się do wdrażania tej strategii. Jednocześnie w KPO ważnym jest wprowadzenie zasady „nie czyń poważnych szkód” jako elementu koniecznego we wszystkich procedurach konkursowych dotyczących udzielnego wsparcia finansowego na realizację działań. Wsparcie w ramach KPO powinno być udzielane jedynie projektom spełniającym jasno określone mierniki rezultatu, zarówno w kwestiach ochrony środowiska czy klimatu, jak i w kwestiach ekonomicznych, np. utworzenia lub utrzymania miejsc pracy. Decyzje dotyczące reform i projektów powinny być podejmowane, a ich wdrażanie monitorowane, przy udziale partnerów społecznych, przedsiębiorców, samorządów i naukowców.

Co dalej?

W konsekwencji tych wysłuchań i przekazanych opinii przez Internet rodzi się pytanie co dalej, jak wykorzystać ten zgromadzony ogromny kapitał propozycji zmian, udoskonaleń itd.? Czasu jest bardzo mało – niecały miesiąc. Może to być bardzo trudne, ale tylko zaangażowanie w ten czy w inny sposób przedstawicieli społeczeństwa obywatelskiego (np. w postaci wspólnych grup roboczych) pozwoli  na wypracowanie zmienionego dokumentu, biorącego pod uwagę ogromną liczbę oraz zakres zgłoszonych uwag czy propozycji. Stwarza to szanse na wypracowanie Krajowego Planu Obudowy służącego nie tylko odbudowie czy wzmocnieniu, ale przede wszystkim budowaniu podstaw do przyszłego zrównoważonego przyrodniczo, gospodarczo i społecznie rozwoju kraju w interesie obecnego i następnych pokoleń.

""

Andrzej Kassenberg, Instytut na rzecz Ekorozwoju, Ekspert Koalicji Klimatycznej/ tv.rp.pl

energia.rp.pl

Każde wystąpienie nasycone było troską o lepsze jutro. Dotyczyły one pomysłów budowania społeczeństwa i gospodarki odpornej na kryzysy (obecne i nadchodzące), a także myślenia o interesie przyszłych pokoleń, czyli przeciwdziałaniu zmianie klimatu i dbaniu o środowisko przyrodnicze. To ogromny społeczny kapitał pomysłów, uwag czy sugestii. Do tego znaczną ilość uwag złożono poprzez Internet. Rodzi się pytanie: jak rząd ma zamiar wykorzystać tak znaczny dorobek płynący z wysłuchań i składanych uwag? Czy jest wola zmiany KPO? Czy tylko jego uzupełnienia? Czy też jednie dokonania kosmetycznych poprawek, zasłaniając się czasem jaki został do złożenia KPO, czyli niecały miesiąc? Oczywiście można stwierdzić, że taki proces powinien odbyć się na początku drogi tworzenia KPO, czyli jakieś 6-8 miesięcy temu. Ale dzisiaj najważniejszym jest przygotowanie na tyle dobrego dokumentu aby służył, dzisiaj i w przyszłości, naszemu krajowi z pożytkiem.

Pozostało 90% artykułu
Komentarze i opinie
Sposób na transformację? Budowanie miejscowego dobrobytu
Komentarze i opinie
Szef PIE: W 2040 r. energetyka oparta na węglu będzie 40 proc. droższa niż OZE
Komentarze i opinie
Mariusz Janik: Tylko świnie tankują na zapas
Komentarze i opinie
Bartłomiej Sawicki: Donald Tusk ojcem Baltic Pipe? Krok po kroku, jak było naprawdę
Komentarze i opinie
Monika Morawiecka i Jan Rosenow: Od marudera do lidera - jak Polska stała się najszybciej rozwijającym się rynkiem pomp ciepła w Europie?